چرا مطالعۀ داستان، همدلی و درک دیگران را در ما افزایش می‌دهد؟

مقدمه: قدرت پنهان داستان‌ها

خواندن داستان فقط نوعی سرگرمی نیست.
وقتی کتابی در دست می‌گیریم و غرق در جهان شخصیت‌ها می‌شویم، ذهن‌مان سفری عمیق را آغاز می‌کند،سفری به درون احساسات، افکار و تجربه‌هایی که شاید هیچ‌وقت در واقعیت تجربه‌شان نکنیم.
اما پشت این لذتِ ظاهراً ساده، پدیده‌ای پیچیده در مغز اتفاق می‌افتد.
طبق پژوهش‌های علمی، مطالعۀ داستان باعث فعال شدن همان بخش‌هایی از مغز می‌شود که هنگام تجربۀ واقعی احساسات دیگران فعال می‌شوند.
به زبان ساده، وقتی داستان می‌خوانیم، مغزمان تمرین می‌کند تا جای دیگران قرار بگیرد.

مغز چگونه به داستان واکنش نشان می‌دهد؟

بر اساس مقالۀ مشهور Your Brain on Fiction در روزنامۀ The New York Times (نوشتۀ Annie Murphy Paul،) دانشمندان با بررسی اسکن مغزی افراد دریافتند که هنگام خواندن توصیف‌های حسی در رمان‌ها، بخش‌های مرتبط با همان حس در مغز فعال می‌شوند.
به‌عنوان مثال:
•    وقتی در داستانی از بوی قهوه حرف می‌زنند، بخش بویایی مغز فعال می‌شود.
•    وقتی شخصیت داستان در حال دویدن است، نواحی حرکتی مغز فعال می‌شوند.
•    و زمانی که شخصیت دچار درد، ترس یا عشق می‌شود، مغز ما همان مسیرهای عصبی مربوط به احساسات واقعی را روشن می‌کند.
این یعنی داستان‌ها فقط ذهن ما را سرگرم نمی‌کنند — بلکه ما را در سطح عصبی، به تجربۀ انسانیِ دیگران پیوند می‌زنند.

همدلی؛ مهارتی که از ادبیات می‌آموزیم

مطالعۀ رمان، نوعی «تمرین ذهنی برای درک انسان‌ها» است.
در زندگی واقعی، بسیاری از ما فرصت نمی‌کنیم خودمان را جای دیگران بگذاریم، اما در رمان‌ها، این امکان را داریم که از درون ذهن یک مادر تنها، یک مهاجر، یا حتی یک شخصیت خیالی از دنیایی دور عبور کنیم.
این تمرین ذهنی مداوم، به ما کمک می‌کند:
•    بهتر احساسات و انگیزه‌های دیگران را بفهمیم،
•    کمتر قضاوت کنیم،
•    و ارتباط انسانی‌تری با اطرافیان‌مان بسازیم.
روان‌شناسان این توانایی را Theory of Mind می‌نامند — یعنی «درک ذهن و نیت دیگران».
مطالعۀ داستان این قابلیت را تقویت می‌کند و در نتیجه، باعث رشد هوش هیجانی و همدلی اجتماعی در ما می‌شود.

داستان به‌مثابه آینه‌ای از خود

جالب است که در عین یادگیری از دیگران، داستان‌ها به ما کمک می‌کنند خودمان را هم بهتر بشناسیم.
گاهی وقتی درگیر رویدادهای رمان می‌شویم، در واقع داریم به بخش‌هایی از خودمان واکنش نشان می‌دهیم — به ترس‌ها، رؤیاها و ضعف‌هایمان.
یک شخصیت خیالی می‌تواند آینه‌ای از درون ما باشد.
وقتی قهرمان داستان با چالشی روبه‌رو می‌شود، ذهن ما همان حس‌ها را بازآفرینی می‌کند.
به همین دلیل، مطالعۀ ادبیات می‌تواند نوعی خوددرمانی آرام و بی‌صدا باشد؛ روشی برای مواجهه با احساساتی که در زندگی واقعی از آن‌ها گریزانیم.

از مرزهای فرهنگی تا همدلی جهانی

در جهانی که هر روز بیشتر از قبل دچار فاصله و سوءتفاهم است، داستان‌ها می‌توانند پل ارتباطی میان فرهنگ‌ها باشند.
وقتی رمانی از نویسنده‌ای در ژاپن، آرژانتین یا مصر می‌خوانیم، به شکلی ناگهانی وارد ذهن و زندگی مردمی می‌شویم که شاید هرگز ملاقات‌شان نکنیم.
داستان‌ها به ما یاد می‌دهند که رنج، عشق، امید و ترس، جهانی‌اند.
و این درسی است که شاید هیچ رسانه‌ای به‌اندازۀ ادبیات نتواند به ما بیاموزد.

یافته‌های علمی در تأیید این پدیده

در چند دهۀ اخیر، پژوهش‌های متعددی اثر مطالعۀ داستان را بر رشد همدلی بررسی کرده‌اند.
از جمله مطالعه‌ای در Science (۲۰۱۳) که نشان داد خواندن آثار ادبی سطح بالا، باعث افزایش توانایی درک احساسات دیگران می‌شود.
همچنین، روان‌شناسان دانشگاه تورنتو دریافتند که خواندن داستان‌های پیچیده (با شخصیت‌های چندلایه و غیرقابل‌پیش‌بینی) ذهن ما را به تحلیل انگیزه‌ها و روابط انسانی عادت می‌دهد — درست مانند تمرینی برای درک رفتار واقعی انسان‌ها.
این یافته‌ها نشان می‌دهند که کتاب‌خوانی نه‌تنها یک عادت فرهنگی، بلکه سرمایه‌ای روانی و اجتماعی است.

تجربۀ انسانی در مرکز ادبیات

ادبیات همیشه در جست‌وجوی پاسخ به این پرسش بوده است:
«انسان بودن یعنی چه؟»
هر داستان، در قالبی متفاوت، به این پرسش نزدیک می‌شود.
چه در تراژدی‌های کلاسیک یونان، چه در رمان‌های مدرن معاصر، همیشه ردی از تلاش انسان برای فهمیدن خودش و دیگران وجود دارد.
خواندن این آثار، یعنی همراهی با قرن‌ها تجربۀ انسانی، و هر بار، شناختی تازه از خویشتن و جهان.

چگونه از قدرت داستان در زندگی روزمره استفاده کنیم؟
اگر می‌خواهید مهارت همدلی و ارتباطتان با دیگران را تقویت کنید،
داستان‌خوانی را به یک عادت روزانه تبدیل کنید.
چند پیشنهاد ساده از انتشارات چترنگ:
1.    هر ماه یک رمان از فرهنگی متفاوت بخوانید.
2.    هنگام مطالعه، سعی کنید احساسات شخصیت‌ها را یادداشت کنید.
3.    دربارۀ تصمیم‌های شخصیت‌ها فکر کنید: اگر جای او بودید، چه می‌کردید؟
4.    با دیگران دربارۀ برداشت‌تان از کتاب گفت‌وگو کنید.
این تمرین‌ها کمک می‌کنند داستان‌ها از صفحه بیرون بیایند و وارد زندگی شما شوند.

سخن پایانی

خواندن داستان، ذهن را نرم‌تر و قلب را بازتر می‌کند.
در جهانی که ارتباط انسانی گاه کم‌رنگ می‌شود، ادبیات می‌تواند یادآور انسانیت مشترک ما باشد.
پس اگر به دنبال راهی برای درک بهتر دیگران هستید، کافی‌ست کتابی بردارید و بگذارید کلمات، پلی شوند میان شما و جهان.

منابع:
The New York Times
Kidd, D. C., & Castano, E. (2013). Reading Literary Fiction Improves Theory of Mind.